Các nhà tâm lý học đã thực hiện một thí nghiệm trên khỉ nhằm nghiên cứu cách mà một nhận thức được xây dựng, được gọi là thí nghiệm năm con khỉ định kiến hoặc lý thuyết năm con khỉ định kiến. Các nhà tâm lý học bỏ năm con khỉ vào trong một cái chuồng. Chúng được cho ăn uống rất thiếu thốn vì vậy lúc nào cũng thèm ăn. Trong chuồng được đặt một cái thang, nếu con khỉ trèo lên đỉnh thang nó sẽ với được một nải chuối trên đó. Cái thang đủ nhỏ để chỉ một con khỉ trèo lên một thời điểm. Cứ mỗi lần có con khỉ trèo lên thang với lấy quả chuối thì nhà khoa học lấy nước lạnh phụt vào bốn con ở phía dưới (mà không phải con trèo). Sau một thời gian, cứ con khỉ nào trèo lên thang thì bốn con khỉ còn lại ngăn cản nó. Bốn con khỉ đó nhận thức rằng cứ có con khi nào trèo lên thang là chúng sẽ bị trừng phạt.

Sau một thời gian nữa chẳng còn con khỉ nào mon men trèo lên thang nữa, mặc kệ rất đói và nải chuối thì ở trước mắt. Nhà khoa học đổi một con khỉ trong đó bằng một con khỉ mới. Con khỉ mới này ngay lập tức chạy đến cầu thang nhưng bị bốn con kia ngăn lại đánh cho một trận. Rồi nó cũng học được là không nên trèo lên thang. Nhà khoa học lại thay thế một con khỉ cũ bằng con khỉ mới. Con khỉ đó cũng lại chạy tới thang và bị bốn con vây đánh, trong đó có một con chưa từng bị phụt nước lạnh, con khỉ vừa vào trước đó cũng tham gia đánh, đơn giản vì thấy bọn kia làm vậy, còn bản thân vẫn không hiểu vì lí do gì. Dần dần sau vài lần đổi nữa thì cả năm con khỉ trong chuồng đều là khỉ mới tinh. Chúng vẫn ngăn chặn không cho con khỉ nào trèo lên thang. Chẳng con nào trong số chúng hiểu tại sao phải ngăn cản.

Việc hình thành nhận thức của con khỉ mới là từ hành vi. Con khỉ mới thực hiện hành vi giống con khỉ khác, nó xây dựng nhận thức rằng: Nếu nó trèo lên thang thì bốn con khỉ còn lại sẽ đánh nó và không được trèo. Nếu có con khỉ nào trèo thang thì cần phải xông vào đánh dù không hiểu tại sao phải làm thế. Dường như những chú khỉ là đối tượng tiếp nhận chỉ là người "kế thừa" và chấp nhận sự việc theo kiểu đã rồi[2][3]. Thí nghiệm về con khỉ trừng phạt những người không vi phạm để những người không vi phạm ngăn cản vi phạm trong tương lai. Khi một ai đó phạm tội, người ta trừng phạt những người còn lại nhằm để họ tự kiểm soát lẫn nhau, cứ khi có người tù nào vượt ngục thì cai ngục sẽ trừng phạt những người còn lại (những người không trốn).